Phân biệt khởi tố và truy cứu trách nhiệm hình sự

Khởi tố là việc cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố hình sự đối với vụ việc có dấu hiệu tội phạm hoặc khởi tố bị can khi có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm. Sau khi có quyết định khởi tố, Cơ quan điều tra sẽ tiến hành điều ta, giai đoạn khởi tố kết thúc.

Bộ Luật hình sự không quy định khái niệm về truy cứu trách nhiệm hình sự (viết tắt là truy cứu TNHS) mà chỉ quy định về thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự. Theo đó, thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự được tính từ ngày tội phạm được thực hiện, hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự theo Bộ luật này quy định, thì người phạm tội sẽ không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Có thể hiểu, truy cứu trách nhiệm hình sự là việc Cơ quan có thẩm quyền tiến hành các hoạt động tố tụng từ khi tội phạm được phát hiện, tố giác, kiến nghị đến khi kết thúc quá trình tố tụng bằng bản án, quyết định.

Vậy, khởi tố và truy cứu trách nhiệm hình sự có một số điểm khác biệt sau:

• Về thẩm quyền:
  • Trong một số trường hợp, cơ quan Nhà nước chỉ được phép khởi tố khi có yêu cầu của bị hại (các tội phạm về cố ý gây thương tích, hiếp dâm).
  • Truy cứu trách nhiệm là thẩm quyền đương nghiên của Nhà nước giao cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng.
• Về thời gian:
  • Khởi tố: trong thời hạn 20 ngày kể từ ngày nhận được tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải kiểm tra, xác minh và ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố. Trường hợp vụ việc có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn ra quyết định có thể kéo dài nhưng không quá 02 tháng.
  • Thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự: 05 năm đối với tội phạm ít nghiêm trọng; 10 năm đối với tội phạm nghiêm trọng; 15 năm đối với tội phạm rất nghiêm trọng;  20 năm đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng (Khoản 2, Điều 23 BLHS 1999, sửa đổi bổ sung năm 2009).
• Về phạm vi:
  • Khởi tố là bước đầu tiên trong hoạt động tố tụng hình sự.
  • Truy cứu trách nhiệm hình sự là cả một quá trình bao gồm khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử. Vậy, khởi tố là một giai đoạn của truy cứu TNHS.
• Về thời điểm kết thúc:
  • khởi tố kết thúc sau khi có quyết định khởi tố, Cơ qua điều tra bước sang giai đoạn tiếp theo là điều tra hoặc quyết định không khởi tố khi không có hành vi phạm tội.
  • Truy cứu TNHS kết thúc khi có bản án, quyết định của Toà án hoặc hết thời hiệu truy cứu TNHS nêu trên.